Dos. İlham Əhmədov "TRIZ İnnovasiyaların yaradılması texnologiyasıdır"
Bu gün Beynəlxalq TRİZ günüdür. TRİZ nədir?
İlham Əhmədov: "TRİZ, rusca – “Теория решения изобретательскихзадач” - sözlərinin baş hərflərindən yaranıb, mənası “İxtira məsələlərinin həlli nəzəriyyəsi” deməkdir. Metodologiyanın müəllifi Genrix S. Altşullerdir. Bu gün dünyada çox məhşur olan bu nəzəriyyə ilk dəfəkeçən əsrin ortalarında Bakı şəhərində yaradılmış və bugün dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin sənayesindəböyük uğurla tətbiq edilir. G. Altşullerin ailəsi onun 5 yaşı olandaDaşkənddən Bakıya köçmüşdür. O orta təhsilini vənatamam ali təhsilini Bakıda almışdır. G. AltşulerAzərbaycan Neft və Kimya İnstitunun (indiki ADNSU) məzunudur. SSRİ dağılana qədər Bakıda yaşamış, dahasonra RF-na köçmüşdür.
G.Altşullerin 1998-ci ildə dünyasını dəyişmişdir. 1970-ci ildə dünyada ilk dəfə olaraq Bakıda “İxtirayaradıcılığı” məktəbi açmışdır.
G.Altşuller ilk ixtira şəhadətnaməsini 17 yaşındaalmışdır, 22 yaşında artıq onun 10 ixtira şəhadətnamisivardı. Gənc yaşlarından onun həyatının əsas məqsədiixtiraçılıq problemlərinin həlli üçün ümumi birnəzəriyyə yaratmaq idi.
TRIZ-in ilk versiyası, mühəndislik problemlərininhəlli və yeni ideyaların ortaya çıxması prosesindənümunələr tapmağa yönəlmişdir.
TRİZ nəzəriyyəsiniyaratmaq üçün G.Altşuller bir müddət patent idarəsində işləmiş, orada 40 min patenti təhlil edərəkümumiləşdirmələr aparmış, nəticədə bu nəzəriyyəni yaratmışdır. TRIZ üzərində işi o, 1946 -cı ildəbaşlamış, bu sahədə ilk nəşri özü və Rafael Shapiro tərəfindən 1956 -cı ildə nəşr edilmişdir.
G. Altshuller 1948-1998-ci illərdə sistematikolaraq 50 il ərzində TRIZ dərsləri verdi və butəlimlərın çox hissəsi əsasən Bakı şəhərində təşkilolundu. Bu kurslar 40 il ərzində Bakıda təşkil olundu. 1970-ci illərə qədər isə TRIZ təlimi əsasəneksperimental seminarlar formatında keçirildi.
TRIZ-in əsas postulatı belədir: texniki sistemlərmüəyyən qanunlara uyğun olaraq inkişaf edir, buqanunlar müəyyən edilə bilər, bu əsasda ixtiraçılıqproblemlərinin həlli üçün bir alqoritm yaratmaq üçünistifadə edilə bilər. G.S. Altshuller həyatını TRIZ-in yaradılması, təkmilləşdirilməsi, sonrakı inkişafı vənəticədə güclü düşüncə nəzəriyyəsinin yaranmasınahəsr etdi. O, bu çox mühüm işə ömrünün 50 ilini sərfetdi.
Ümumən TRİZ mühəndis-texniki məsələlərinhəllinə dəstək məqsədi ilə yaradılmışdır. TRİZ nəzəriyyəsinin tətbiqi innovasion həllərin axtarışprosesini xeyli sürətləndirir. Bu gün texnoloji cəhətdəninkişaf edən ölkələrdə innovasiyaları məhz TRİZ texnologiyası əsaında yaradılır.
TRİZ-in iki əsas ideyası var:
1. Sistemlərin inkişafı ziddiyyətlərin kəskinləşməsi vəhəlli yolu ilə baş verir. TRİZ sistemlərin inkişafızamanı yaranan ziddiyyətlərin həllinə yönəlikmetodika və üsullar sistemindən ibarətdir.
2. Texniki sistemlər obyektiv qanunlarla inkişaf edir. Bu qanunları öyrənmək və istifadə etmək mümkündür.
Klassik TRİZ-in yaradılması prosesində G.S. Altşuller xeyli sayda öz ardıcıllarını yetişdirmişdi. Onun ardıcılları TRİZ-in ayrı-ayrı istiqamətləriniinkişaf etdirmiş, bu nəzəriyyəni bütün dünyadayaymışlar. Onun ardıcıllarından dünyaca tanınmışisimlərdən bir çoxu 2019-cu ildə Bakıda bir elmikonfrans da təçkil etmişdilər. Konfransın təşkilatıçısıvə təşəbbüskarı, türk alim, prof. Əli B. Kutvan idi.
TRIZ - İxtira problemlərin həlli nəzəriyyəsi kimi
İxtira problemlərin həlli nəzəriyyəsi və ya TRIZ, texniki problemlərin həlli və texniki sistemlərintəkmilləşdirilməsi üçün metodlar sistemidir. TRIZ ideyası, fərqli texniki problemlərin eyni üsullarla həlledilməsidir. TRIZ 40 ümumi təyinatlı ixtiraçılıqtexnikasına, 76 standart həll şablonuna, əlavə bir neçəbaşqa ideya və fikirlərə əsaslanır. Hər hansı birproblemi həll etmək üçün TRIZ istifadəçiləri problemiümumiləşdirilmiş formata salır, müvafiq metodlardanistifadə edərək bu problemi həll edir, daha sonra ilkin problemə qayıdır və tapılan həlli burda tətbiq edirlər.
Sovet dövründə TRIZ ətrafında müzakirələr onunyaradıcılarının qapalı qrupu çərçivəsindən kənaraçıxmadı; TRIZdəki potensial dəyişikliklər və inkişafəsasən Altshuller tərəfindən şəxsən yaradılırdı. İntensiv olmasa da TRIZ -in praktik tətbiqi SSRİ -də başlanmışdı.
1990 -cı illərdə TRIZ keçmiş SSRİ-dən kənarda da tanındı və çox sürətlə yayıldı. TRİZ-i ilk tətbiq edənşirkətlərdən biri SAMSUNG oldu. Bu şirkət yenilikləryaradarkən TRIZ texnologiyasından fəal şəkildəistifadə edirdi. 2000 -ci illərdə TRİZ barədə elmiməqalələr dərc edilməyə başlandı, amma elmidairələrdə hələ az tanınırdı. Məsələn, QS DünyaUniversitetləri Sıralamasında ilk 30-luqda olantexnoloji universitetlərdə mühəndislik dizaynı və yeniməhsulların hazırlanmasına həsr olunmuş 294 kursdanyalnız ikisi tədris proqramında TRIZ -dən bəhs edir. Bu illərdə TRIZ, mühəndislik fəaliyyətinin ilkinmərhələsində istifadə üçün qabaqcıl və səmərəlimetodlardan biri idi, eyni zamanda sənaye şirkətləritərəfindən tətbiqi hələ də məhdud idi, TRIZ ilə elm arasında əlaqə zəif idi.
İxtira situasiyası və ixtiraçı problemi
Altshullerə görə, hər hansı bir ixtiraya gedən yolda ilk addım, problemi düzgün qoymaq, onun qoyuluşundaümidsiz və əhəmiyyətsiz detalları kənara ataraqməsələni yenidən formalaşdırmaqdır. Bundan sonra, ixtira vəziyyətini standart bir mini problem olaraqyenidən formalaşdıra bilərsiniz: "İdeal son nəticəyəgörə, hər şey olduğu kimi qalmalı, amma ya zərərli, lazımsız keyfiyyət yox olmalı, ya da yeni, faydalı birkeyfiyyət ortaya çıxmalıdır". Mini problemin əsas fikriəhəmiyyətli (və bahalı) dəyişikliklərdən qaçmaq vəəvvəlcə sadə həlləri düşünməkdir. Mini probleminformalaşdırılması problemin daha dəqiq təsvirinəkömək edir. Bu mərhələdə bu suallara cavabtapılmalıdır:
Sistem hansı hissələrdən ibarətdir, necə qarşılıqlıtəsir göstərir?
Hansı əlaqələr zərərlidir, mane olur işə, hansılarneytraldır və hansılar faydalıdır?
Hansı hissələr və əlaqələr dəyişdirilə bilər və hansılarıdəyişdirilə bilməz?
Hansı dəyişikliklər sistemin yaxşılaşmasına və hansıdəyişikliklərin pisləşməsinə səbəb olur?
Ziddiyyətlər Mini problem formalaşdırıldıqdan, sistem təhlil edildikdən sonra, Altshuller nəzəriyyəsinəgörə, sistemin bəzi parametrlərini yaxşılaşdırmaq üçündəyişiklik cəhdlərinin digər parametrlərin pisləşməsinəsəbəb olduğu aşkar edilir. Məsələn, bir təyyarəqanadının gücünün artması onun ağırlığının artmasınavə əksinə - daha yüngül qanad gücünün azalmasınasəbəb ola bilər. Sistemdə bir ziddiyyət, bir ziddiyyətvar.
TRIZ 3 növ ziddiyyət olduğunu qəbul edir:
İnzibati ziddiyyət: "sistemin təkmilləşdirilməsinəehtiyac var, amma bunu necə edəcəyimizi bilmirik ".Bu ziddiyyət ən zəifidir, əlavə materialları öyrənməkləvə ya inzibati qərarlar qəbul etməklə aradan qaldırılabilər.
Texniki ziddiyyət: "sistemin bir parametrinintəkmilləşdirilməsi başqa bir parametrin pisləşməsinəgətirib çıxarır." Texniki ziddiyyət, ixtiraçılıqprobleminin qoyulması, onun formalaşdırılmasıdır. İnzibati ziddiyyətdən texniki ziddiyyətə keçidproblemin çətinliyini xeyli azaldır, həll yollarınıdaraldır, sınaq və səhv metodundan hazır standarthəllərə keçməyə imkan verir.
Fiziki ziddiyyət: "sistemi təkmilləşdirmək üçün onun bir hissəsi eyni zamanda fərqli fiziki vəziyyətlərdə olmalıdır ki, bu da mümkün deyil." Fiziki ziddiyyət daha fundamentaldır, çünki ixtiraçı təbiətin fiziki qanunları ilə zidd şəraitə gələ bilər. Problemi həll etmək üçün ixtiraçı fiziki effektlərin sorğu kitablarından və onların tətbiq cədvəllərindən istifadə etməlidir.
Öz iqtisadi əhəmiyyətinə və populyarlığına görə TRİZ qeyri səlis məntiq nəzəriyyəsi ilə müqayisə edilə bilər. Son 20 ildə dünyada yaradılan innovasiyaların xeyli hissəsi TRİZ vasitəsi ilə hazırlanmışdır. Bu gün Yaponiya, Çin, Cənubi Koreya, ABŞ və Avropanın çox ölkələrində TRİZ çox uğurla tətbiq edilir. Hətta Yaponiya və Koreyanın universitetlərinə qəbul imtahanlarında TRİZ-dən suallar daxil edilir. Dünyanın bir çox aparıcı texnoloji Universitetlərdə TRİZ fənni tədris edilir. Təəssüf ki, Bakıda yaradılan bu nəzəriyyə haqqında burda çox az insanın məlumatı var. TRİZ-dən təhsil sahəsində də geniş istifadə edilr. TRİZ Pedaqogika adlı yeni pedaqoji fəaliyyət istiqaməti artıq 20 ildir inkişaf edir".
SeherXeber.org